Yeni Anayasa Arayışında Nereden Nereye

Giriş

TBMM Anayasa Uzlaşma Komisyonu’nun (Komisyon) yeni anayasa üzerindeki çalışmaları iki yıla yakın bir zamandır devam ediyor. Hatırlatmak gerekirse Komisyon, nedenlerini burada tartışamayacağımız bir mantıkla, yeni anayasa metni üzerinde “oybirliği” ile karar verilmesi esasını benimsemiş bulunuyor. Bugün gelinen noktada da üzerinde oybirliği sağlanan madde sayısı 56-57 olarak ifâde edilmekte.  Bu sayının daha da artırılması yönünde çabaların devam ettiği de biliniyor. Bununla birlikte, ulusal ve uluslararası gündemi etki altına alan çeşitli güncel gelişmeler nedeniyle, Komisyon çalışmalarının gerçekten yeni anayasa yapımı ile sonuçlanmayacağı konusunda zaman içinde artan bir kötümser yargı da mevcut. İşte tam da bu noktada Türkiye’nin yeni anayasa ihtiyacının kaynakları, bu ihtiyacın karşılanması konusunda, özellikle 2007’den beri gelinen nokta üzerinde bir genel değerlendirme yapmak yerinde olacaktır.

Önce bir hatırlatma ile başlayalım. Hâlen yürürlükte olan 1982 Anayasası, son derece yüksek bir evet oyu ile halk tarafından kabul edilişinden bu yana pek çok kez değiştirildi. Bu değişiklikleri hiç ayrıntıya girmeden şu kronoloji içinde sıralayabiliriz: Önce 1987’de 12 Eylül darbesinin “eski” siyasî kadrolara getirdiği yasaklar kaldırıldıktan sonra, Anayasa’nın özü bakımından önemli denebilecek ilk değişiklik 1995’te gerçekleşti. 12 Eylül darbesini meşrulaştıran Başlangıç paragrafının kaldırılmasına ilâveten toplumsal örgütler ile siyaset arasındaki ilişkiyi engelleyen kurallar siyasî katılımı mümkün kılacak biçimde değiştirildi. 2001 değişiklikleriyle temel hak ve hürriyetler üzerindeki kısıtlamalar daraltıldı, 2004’te de hem idam cezası tamamen Anayasa’dan çıkarıldı hem de temel hak ve özgürlüklerle ilgili uluslararası andlaşmaların kanunlara göre üstünlüğü benimsendi. Biraz ileride 1982 Anayasası açısından önemli bir kırılma ânı olarak görmemiz gerektiğini belirteceğim 2007’de ve 2008’de anayasa iki defa değiştirildi. Bunlardan Cumhurbaşkanı’nın halk tarafından seçilmesini öngören değişiklik halk oyu ile benimsendi. Buna karşılık “yüksek öğretim kurumlarında başörtüsü yasağını kaldırmayı amaçlayan” 2008 değişiklikleri TBMM’de 411 oyla kabul edilmesine rağmen Anayasa Mahkemesi (AYM) tarafından iptal edildi. Bunu,12 Eylül 2010’da referandumla kabul edilen izlemiştir. 2010 değişiklikleriyle getirilen en önemli yenilikler arasında askerî yargının yetki alanının sınırlandırılması, HSYK’nın oluşumunda yargıçların da etkili olabilmesinin sağlanması, AYM’ne bireysel başvuru hakkının tanınması ve AYM’nin kuruluş, örgütlenme ve çalışma esaslarının yeniden düzenlenmesi gibi hususlar özellikle öne çıkmaktadır.

Ana hatları ile altını çizdiğimiz bu değişikliklere rağmen, Türkiye’nin yeni anayasa sorunu çözülmüş değildir. Çünkü Türkiye, yeni bir anayasaya duyulan ihtiyacın kaynağını meydana getiren sorunları çözebilecek bir ilke ve kurallar bütünü üzerinde anlaşabilmiş değildir. Komisyon’un hâli hazırda devam etmekte olan çalışmalarını da bu açıdan değerlendirmek yerinde olacaktır.

Bu değerlendirmeyi yapabilmek için de, kısaca bir anayasanın ne anlama geldiği konusunda bir iki noktayı öncelikle akılda tutmak gerekmektedir. Anayasa deyince genellikle (1) bir devletin temel örgütlenmesini, yani yasama, yürütme ve yargı organlarının kuruluş ve işleyişi ile ilgili kuralları belirleyen ve (2) buna ek olarak devletin faaliyet alanının hukuk kurallarıyla sınırlandıran ve böylece kişilerin temel hak ve hürriyetlerini güvence altına alan bir hukukî belge anlaşılmaktadır. Bu doğru olmakla birlikte, her anayasanın aynı zamanda batı dillerindeki “constitution” sözcüğünün çok iyi ifâde ettiği gibi, toplumu ve devleti birlikte kuran, dolayısıyla bu kuruluş işlevi bağlamında siyasî nitelik taşıyan bir belge olduğu gözden kaçabilmektedir.

Bu noktaları vurgulamaktaki amacım, Türkiye’nin yeni anayasa arayışının çoğu kez zannedildiği üzere basit bir örgütlenme sorunu ile sınırlı olmayıp, esasen toplum ve devletin birlikte yeniden inşasını da içeren kapsamlı bir arayışı ifâde ettiğini ortaya koymaktır. Nitekim 1987’den bu yana yapılmış olan onca değişikliğe rağmen yeni anayasa ihtiyacının hâlâ devam etmesi bunun kanıtıdır. Bu nedenle, Türkiye’nin yeni anayasa arayışının en temel sebebleri üzerinde durarak bugün geldiğimiz noktayı değerlendirmeye başlamak yerinde olacaktır.

1982 Anayasası’nın Dönüşümünde bir Kırılma Ânı: 2007

1982 Anayasası’nın geçirdiği değişiklikler arasında bugün gelinen noktayı belirleyen en önemli kırılma ânı 2007 Nisanında yaşanan Cumhurbaşkanlığı krizi ve sonrasındaki gelişmelerdir. 1982 Anayasası’nın kapsamlı bir biçimde değiştirilmesine veya yeni bir anayasa yapılmasına yönelik TÜSİAD, TOBB, TBB, sendikalar gibi toplumsal örgütlerin yirmi yılı aşkın çabaları ortadadır. Bununla birlikte bugün TBMM’nde bir Uzlaşma Komisyonu’nun yeni anayasa çalışmalarını sürdürmekte olması, 2007 Nisanından itibâren yaşanan anayasa krizlerinden kaynaklanmıştır.

Belirtmeye çalıştığım gibi, 2007’ye kadar pek çok kez esaslı değişikliklere uğramış olan Anayasa, 2007 Nisanında çok ciddî bir krize neden olmuş gibi göründü. Kriz, hatırlanacağı gibi Cumhurbaşkanı seçimi ile ilgili olarak AYM’nin verdiği ünlü “367 kararı” idi. Bu kararla AYM, aslında 1962’ye kadar giden kuruluş târihinde pek çok kez yaptığı şeylerden birini yapmıştı. Bu da, aslında kendi denetim yetkisi kapsamında olmayan bir konuyu kendi denetim yetkisi içinde görmüş, bununla da kalmayıp, Anayasa’nın Cumhurbaşkanı seçimini düzenleyen maddesini, bilinen bütün mantık ve yorum kurallarını ihlâl edercesine (terim yerindeyse karakuşî bir biçimde) yorumlamıştı. Bu karardan sonra artık TBMM’nin toplanıp yeni Cumhurbaşkanı’nı seçme imkânı da kalmamıştı. Sonuçta Anayasa’dan kaynaklanıyor gibi görünen ama özünde siyasî nitelik taşıyan bir kriz ortaya çıkmış oluyordu. Krizi ortaya koyan AYM kararıydı ama bu kararın böyle oluşmasında askerî ve sivil bürokrasinin demokratik süreç üzerindeki vesâyetçi denetimi olarak nitelendirebileceğimiz bir siyasî yapılanmanın etkisi açıkça görünmekteydi.

Bu kriz, 2007’de birkaç ay öne alınan genel seçimler öncesinde özellikle AK Parti’nin “yeni, sivil ve demokratik anayasa” sloganıyla önayak olduğu bir kamusal ortamda, bugün sürdürmekte olduğumuz yeni anayasa arayışının fitilini de ateşlemişti.

2007 Temmuz seçimlerinden galibiyetle çıkan iktidar partisi olarak AK Parti, yeni anayasa sürecini harekete geçirmesi beklenirken, bu defa MHP’nin önayak olduğu iki maddeye yönelik bir dar kapsamlı anayasa değişikliğine imza atınca, bu kez seçimlerin çözer gibi olduğu krizin yeni bir ivme kazandığını görmüş olduk. AYM, bu defa “yükseköğretim kurumlarında başörtüsü yasağını kaldırmayı amaçlayan” Anayasa değişikliklerini, yine son derece tartışmalı ve zorlama bir yorumla “laiklik ilkesine aykırı” bularak iptal etti. Bu iptal kararı, bir yönüyle TBMM’nin siyasî irâdesi üzerindeki bürokratik vesayeti pekiştiren bir nitelik taşırken, diğer yönüyle AK Parti aleyhine açılan kapatma davasının da en temel gerekçesi oldu.

2007 ve 2008’de yaşananlar Anayasa’nın hem içerdiği vesayet mekanizmaları ve hem de bu vesayetçi mekanizmaların haklılık dayanağını meydana getiren “otoriter (veya demokratik olmayan) lâiklik yorumu” gibi konular bakımından, gerçekten yeni, demokratik bir anayasanın yapılması gerektiğini gözler önüne sermiş oluyordu. Daha doğrusu sorun sâdece demokratik siyasî süreç üzerinde varolan vesayet denetiminin tasfiye edilmesinden ibaret olmayıp, bunu haklılaştıran devlet ideolojisinin önemli sacayaklarından birini meydana getiren din ve vicdan hürriyetini kısıtlayıcı lâiklik anlayış ve uygulamalarına da uzanıyordu. Bu anlayış ve uygulamaların sadece başörtüsü sorununda simgelenen bir tarzda ortaya çıkmadığını, zorunlu din kültürü dersleri ve Diyanet’le ilgili boyutları üzerinden Alevi kesimin taleplerine ve daha farklı bir bağlamda ise gayrimüslim Türkiye vatandaşlarının maruz kaldıkları baskı ve hak yoksunluklarına bağlandığını da bilmekteyiz.

Bütün bunların üzerine, 1984’ten beri aralıklı duraklamalarla devam eden şiddet eylemleriyle içinden çıkılması güçleşmiş Kürt sorununu da eklemeliyiz. 2007 öncesinde, Kürt sorununun önemli boyutlarından biri olan Kürtçe’nin özgürleştirilmesiyle ilgili önemli yasal ve kurumsal değişiklikler ve yenilikler yapılmış olsa da, sorunun Anayasa’dan kaynaklanan temelleri varlığını sürdürmekteydi ve bugün de bu durumda bir değişiklik yoktur. Anayasa’da varolan anadilde eğitim yasağı ile devletin temel örgütlenmesinin “üniter yapıyı” emrettiği yolundaki AYM içtihadı ve bunu merkeziyetçi-vesayetçi bir idarî sistem ile destekleme anlayışı, Kürt sorununun çözümünü engelleyen en temel iki alan olarak karşımızda durmaktadır.

İşte 2007 krizinin ve kapatma davası sürecinde ve sonrasında yaşananların aslında açığa çıkardığı bu temel sorun alanları, 1982 Anayasası’nın neden onca değişikliğe rağmen sorun yaratmaya devam ettiğini de göstermiştir. Hâl böyleyken, AK Parti, 2008’de yaptığını bir kez daha tekrar edip 2010’da referandumla bir anayasa değişikliği yapma yoluna gitti. 2008’de iptal edilen değişikliklere karşılık bu defa başarılı oldu ama bu başarı “yetersiz”di: Askerî ve sivil bürokratik vesâyeti geriletmenin ötesinde, Anayasa’nın temellerinden kaynaklanan ve toplumun ve devletin demokratik çoğulculuk temelinde yeniden kuruluş ihtiyacına cevap vermiyordu.

Yeni Anayasanın Temel Sorun Alanları ve Bu Bağlamda Uzlaşma Komisyonu’nun Geldiği Nokta

Buraya kadar ortaya koymaya çalıştığım gelişmeler, yeni anayasa ihtiyacının kaynağını oluşturan temel sorun alanlarını da esasen belirginleştirmiştir: (1) Yeni bir toplum-devlet ilişkisi, (2) devlet örgütlenmesinde demokratikleşme, yani vesâyetin kaldırılması, merkez`yetçiliğin tasfiyesi ve katılımcılığın güçlendirilmesi, (3) Temel hak ve hürriyetlerin uluslararası standartlara uygun bir biçimde kabûlüyle birlikte etnik, din ve inanç, cinsiyet ve cinsiyet yönelimi, sınıf ve benzeri toplumsal farklılıkları tanıyan bir çoğulculuğun benimsenmesi.

Komisyon’un bugün geldiği noktada üzerinde uzlaşma sağladığı söylenen yaklaşık 60 madde arasında yukarıda belirttiğim başlıklara değinen esaslı herhangi bir madde bulunmamaktadır.

Örneğin1982 Anayasası’nın hiçbir çağdaş demokratik hukuk devleti anayasasında göremeyeceğimiz bir biçimde, “Türk Milletinin ebedî varlığını ve Yüce Türk Devletinin bölünmez bütünlüğünü belirleyen bu Anayasa” diyen Başlangıç bölümü hakkında veya “Atatürk milliyetçiliğine bağlı devlet” ilkesinin değiştirilemezliğine karşı ne yapılacağı konularında herhangi bir uzlaşma olmadığı gibi, sürecin siyasî olarak en etkili partisi olarak AK Parti’nin önerdiği Başlangıç metnindeki “biz Türk Milleti” ibâresine, tahmin edileceği gibi BDP’den itiraz gelmektedir. Bir diğer deyişle Komisyon, yeni anayasanın temel kuruluş ilkelerini belirleme noktasına henüz gelmiş değildir. Bununla birlikte, insan onuru ile ilgili maddenin formülasyonunda “İnsan onur ve haysiyeti dokunulmazdır” denildikten sonra “İnsan onur ve haysiyeti insan haklarının ve anayasal düzenin temelidir” hükmüne yer verilmesi daha özgürlükçü ve demokratik bir devlet ve toplum anlayışına dair ümit verici bir unsur olarak görülebilir.

Komisyon halihazırda “yürütme ve idare” başlığı altında yer alacak olan herhangi bir konuda uzlaşma sağlayabilmiş değildir. Bunun önemli bir sebebi AK Parti’nin gündemde tuttuğu “başkanlık sistemi” önerisidir ki bu öneri nedeniyle yasama organıyla ilgili uzlaşma sağlanan maddeler de esasen yasama-yürütme ilişkilerinin nasıl düzenleneceğine ilişkin maddeler değildir. UZlaşma sağlandığı söylenen maddelerin devlet örgütlenmesiyle ilgili olanlarının önemli bir bölümü yargı ile, daha çok da AYM ve bireysel başvuru hakkı ile ilgili maddelerdir. Bu bağlamda, demokratikleşme, merkeziyetçiliğin tasfiyesi ve katılımcılığın yerel düzeyden başlayarak yeniden düzenlenmesi ve hatta üniter yapı içinde bölgeli devlete geçiş gibi öncelikle Kürt sorununun çözümü bakımından hayatî önem taşıyan konular üzerinde herhangi bir gelişme sağlanmış değildir.

Komisyon, en çok temel hak ve hürriyetlerle ilgili maddelerde uzlaşma sağlamış gibi görünmektedir. Bunların sayısı 43 olarak belirtilmektedir. Bununla birlikte, bir yandan Türkiye’nin homojen bir millî (ulusal) devlet olarak tasavvur edilmesinden kaynaklanan sorunların anayasal ifâdesi olarak görülebilecek olan “Türkçe dışındaki dillerde anadilde eğitim yasağı”, din ve vicdan hürriyetinin yeniden tanımlanması bağlamında zorunlu din dersleri, Diyanet’in devlet içindeki konumu, vatandaşlık tanımı, siyasi partilerin tabi olacağı yasaklar ve parti kapatma konuları ve son günlerde Gezi olayları nedeniyle öne çıkan bir gündem maddesi olarak toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı gibi maddelerde iki dsakıncadan biri yer yer göze çarpmaktadır: Komisyon ya hiçbir uzlaşma sağlamamıştır, ya da uzlaşma sağladığı zaman da ortaya koyduğu formülasyon ilgili temel hak ve özgürlük bakımından yeterince özgürlükçü olmamıştır.

Örneğin Komisyon anadil, zorunlu din dersleri, Diyanet’in status, vatandaşlık tanımı, parti kapatma sebebleri ve usulü konularında uzlaşma sağlayamamıştır. Yeni anayasa ihtiyacının özünü meydana getiren konulardaki bu uzlaşma yokluğu, esasen en başta yeni anayasanın nasıl bir toplum ve devlet inşa edeceği konusundaki uzlaşma yokluğuyla yakından ilişkilidir.

Buna karşılık, üzerinde uzlaşma sağlanan bazı maddelerde ise ilgili temel hak ve özgülükle ilgili sakıncalı formülasyonlar ortaya konulduğu söylenebilmektedir. Örneğin yaşama hakkı ile ilgili olarak Komisyon’un uzlaştığı metinde, yaşama hakkının istisnası düzenlenirken “suçla mücadele esnasında kanunun cevaz verdiği durumlar” ifâdesi sorunludur zira kanun, uluslararası insan hakları ölçülerine aykırı durumlara “cevaz” verebilir ki, bugün insan hakları ile ilgili yaşadığımız temel çelişkilerden biri kanunlarla uluslararası sözleşmeler arasındaki uyumsuzluktur.

Bir diğer önemli örnek, Komisyon’un üzerinde uzlaşma sağladığı “Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Hakkı”dır. Komisyon’un benimsediği metne gore “Herkes, önceden izin almadan, silahsız ve saldırısız toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme ve bunlara katılma hakkına sahiptir.” Ancak, yine aynı metinde “İdari makamlar, kanuna dayanarak toplantı ve gösteri yürüyüşünün yapılacağı yeri, güzergâhı ve zamanını hakkın demokratik işlevini ve etkisini dikkate alarak belirler” denilerek “önceden izin almadan” ifâdesinin adetâ içi boşaltılmış olmaktadır. Bu düzenleme, kanımca 1982 Anayasası’nın dahi gerisindedir.

Komisyon çalışmalarıyla ilgili son bir noktayı daha belirtmek gerekirse, Komisyon tartışmalı bazı konularda üzerinde uzlaşma sağlanamayan hususları madde gerekçesine yazma yolunu tercih etmektedir. Gerek Komisyon üyeleri ve gerekse diğer ilgili çalışanlar biliyor olmalıdırlar ki madde gerekçelerinin hiç bir kişi ya da makam üzerinde bağlayıcı herhangi bir etkisi yoktur. Dolayısıyla bu zevahiri kurtarmaktan öte bir mana taşımaz.

Sonuç

Türkiye Cumhuriyeti’nin çoğulculuğu azamî ölçüde sınırlandıran, otoriter ve bürokratik-vesâyetçi bir millî (ulusal) devlet olarak tasavvurunun zirve noktasını belirleyen 1982 Anayasası’nın yeni, özgürlükçü, çoğulcu, demokratik bir anayasa ile değiştirilmesi ihtiyacı, 2007-2008 tecrübesinden bugüne siyasî partiler ve toplumsal örgütler tarafından süreç içinde neredeyse tam bir mutabakat ile dile getirilmiştir. Bununla birlikte, bu yeni anayasanın nasıl bir anayasa olacağı ile ilgili, temel anlayış, devlet örgütlenmesi ve haklar ve özgürlükler konularında herhangi bir esaslı uzlaşmaya varılabilmiş değildir.

Türkiye siyasetinin 2002 Kasımından beri en güçlü aktörü olan AK Parti’nin yeni anayasa konusundaki yaklaşımı, kâgıt üzerinde dâvetkâr olmakla birlikte, 2008’de ve 2010’da yeni anayasa yapmaktansa kısmî anayasa değişikliklerine yönelme biçiminde ortaya koyduğu pratik problemlidir. Problemin nedeni de AK Parti’nin örneğin tek başına ve referandum yoluyla anayasa değişikliği yapmaya yöneldiği 2010’da bile yeni anayasa ihtiyacının kaynağı olan Kürt sorunu başta olmak üzere temel hiçbir soruna doğrudan değinen bir esaslı değişiklik önerisi getirmemiş olmasıdır. Benzer bir biçimde, bugün de Komisyon çalışmaları devam ederken “başkanlık sistemi önerisi”ni gündeme getirmiş ve gündemde tutmaya devam etmektedir. Oysa Türkiye’nin yeni anayasa ihtiyacının esas kaynakları başkanlık sistemi önerisinin gerekçesinde sunulan hükûmet istikrarı gibi konulardan çok daha başka ve özlü konularla ilgilidir. AK Parti’nin bu yaklaşımı, muhalif siyasî aktörlerde iktidar partisinin yeni anayasa konusunu kendi iktidarını devam ettirmenin bir aracı gibi görmekte olduğu kanaatinin güçlenmesine neden olmaktadır.

Buna karşılık, CHP ve MHP’nin yeni anayasa ile ilgili olarak ortaya koydukları kırmızı çizgiler diye tâbir edilen sınırlar esas itibariyle yeni anayasa ihtiyacını doğuran Kürt sorununu (özellikle vatandaşlık, anadil ve yerel demokratik özerklik boyutlarında) çözümsüz bırakan ve otoriter laiklik anlayış ve uygulamalarını destekleyen özellikler taşımaktadır. Kürt sorununun siyasî alandaki temsilcisi sayabileceğimiz BDP’nin yaklaşımı ise Kürt sorununun çözümü için gereken değindiğim demokratikleşme taleplerinin Türkiye toplumuna yönelik genel demokratikleştirici etkisi de hesaba katıldığında, demokratikleşme taleplerinin gerektirdiği ölçüde esnek ve olumlu bir yaklaşım olarak görünmektedir.

Görülebileceği gibi, yeni anayasa ihtiyacının esas kaynaklarına yönelme bakımından AK Parti kanadında muhafazakârlığın getirdiği sınırlılıklara eklenen bir isteksizlik, CHP ve MHP kanadında ise homojen ve üniter Türk millî (ulusal) devletine bağlılık içeren “kırmızı çizgiler” ile BDP’nin temsil ettiği Kürt sorununun çözümü için yapılması gerekenler arasında derin bir uyumsuzluk devam etmektedir. Bugünden yarına bu uyumsuzluğun uzlaşmaya dönmesi neredeyse imkânsız görünmektedir. Bununla birlikte pratik siyasetin gerekleri, 2014-2015 yıllarındaki üç seçim bağlamında, özellikle Kürt sorunu temelinde yaşadığımız barış ve çözüm sürecinin gelişebilmesi için yeni anayasa olmasa bile demokratikleşme yönünde beklenmedik sürprizler de yaratabilir.

Levent Köker

Türkiye’de din özgürlüğü sorunu

On dokuzuncu yüzyıl pozitivizminin iddiâsı hilâfına, din toplumsal hayâtın en önemli bileşenlerinden biri olmayı sürdürüyor. Modernleşme ile birlikte içinde dinin merkezî bir yere sâhip bulunduğu gelenekselliğin gerileyeceği tezi de epeydir geçersiz. Yirminci yüzyılın son çeyreğinde iyiden iyiye görünür hâle gelip günümüzde etkisini artarak sürdüren din veyâ inanç temelli hayat tarzı farklılıklarına saygı gösterilmesi gerektiği yönündeki talepler, bunun en somut göstergeleri. Bu bağlamda, en temel insan hak ve özgürlükleri belgelerinde, özellikle de Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde din veyâ inanç özgürlüğünün güvence altına alınması da şaşırtıcı değil. Acaba, on bir yılı aşkın bir süredir dinî (İslâmî) referansları son derece güçlü ve alenî bir biçimde ortada olan bir siyasî parti tarafından yönetilen Türkiye’de din özgürlüğünün durumu nedir?
Bu sorunun cevabını verebilmek için öncelikle “din özgürlüğü” kavramının içeriğini ortaya koymak gerekmektedir. Bu konuda uluslararası akademik ve yargısal çevrelerin benimsediği ortak bir çekirdek şöyle belirlenmiştir: (1) Herkesin din veyâ inanç sâhibi olmaya hakkı vardır ve bu hak, din veyâ inancın değiştirilmesini veyâ inanmama özgürlüğünü de içerir. (2) Herkes, tek başına veyâ toplu hâlde, kamusal veyâ özel alanda, din veyâ inancını öğretebilir, yaşayabilir ve ibâdet edebilir. (3) Hiç kimse kendi seçtiği din veyâ inancına ters düşen bir zorlamaya tâbi kılınamaz. (4) Devletler, kendi ülkelerindeki bireylerin din veyâ inanç özgürlükleri konusunda, ırk, cinsiyet, dil veyâ din yâhut inanç temelinde ayrımcılık yapamazlar. (5) Devletler, çocukların eğitiminde ebeveynin veyâ kanunî temsilcilerin din veyâ inanç tercihlerine saygı göstermek zorundadırlar. (6) Din veyâ inanç özgürlüğünün en hayatî önem taşıyan bileşenlerinden biri, dinî cemaatlerin ve inanç topluluklarının tüzel kişilik sâhibi olmalarıdır. (7) Din veyâ inanç özgürlüğünü askıya alan veyâ imkânsızlaştıracak ölçüde kısıtlayan istisnâlar getirilemez.

Din veyâ inanç özgürlüğünün bu yedi noktada özetlenen içeriği açısından Türkiye’ye baktığımızda, durumun hiç de iç açıcı olmadığı görülmektedir. Osmanlı Devleti’nin köklü klâsik ayrımını sürdüren Türkiye, din veya inanç özgürlüğü ile ilgili sorunlara Müslüman- Müslüman olmayan vatandaşlar ayrımına göre yaklaşmaktadır. Bu bağlamda, Müslüman olmayan vatandaşların din özgürlüğü ile ilgili konular Lozan Barış Andlaşması (LBA) hükümlerine göre değerlendirilmek istenmekte ve pek çok da yanlış yapılmaktadır.

LBA ile ilgili birinci yanlış bu andlaşma hükümlerinin hukukî statüsü ile ilgilidir. Andlaşma’nın din özgürlüğünü ilgilendiren hükümleri “Azınlıkların Korunması” başlıklı kısmında yer almaktadır. Buradaki 37. maddeye göre “Türkiye, 38’inci maddeden 44’üncü maddeye kadar olan maddelerin kapsadığı hükümlerin temel kânunlar olarak tanınmasını ve hiçbir kânunun, hiçbir yönetmeliğin (tüzüğün) ve hiçbir resmî işlemin bu hükümlere aykırı ya da bunlarla çelişir olmamasını ve hiçbir kanun, hiçbir yönetmelik (tüzük) ve hiçbir resmî işlemin söz konusu hükümlerden üstün sayılmamasını taahhüt eder.” Buradan çıkarılması gereken sonuç, LBA’nın 38-44. madde hükümlerinin “Anayasa üstü” olduğudur ki, Türkiye 1924, 1961 ve 1982 anayasalarında “milletlerarası andlaşma hükümleri saklıdır” türü ibârelerle bu üstünlüğü aslında kabûl etmiş bulunmaktadır. Hâl böyle iken, Müslüman olmayan vatandaşların sâdece Ermeni, Rum ve Musevî cemaatlerinden oluştuğu, bunun dışında kalan Süryanî, Keldanî, Nasturî kadîm Hıristiyan cemaatlerin ve daha yakın zamanlarda ortaya çıkan, büyük bölümü Hıristiyanlığa intisâb etmiş vatandaşlardan oluşan yeni cemaatlerin LBA kapsamında değerlendirilmedikleri bilinmektedir.

Ayrıca, LBA’nda açıkça ibâdet, dil, eğitim ve “tüzel kişilik” olarak hukukî varlıkları tanınmış olan cemaatlerin de, el konulan taşınmaz mal varlıkları, ibâdet kısıtlamaları ve “tüzel kişilikleri”nin tanınmaması ve eğitim haklarının ihlâli gibi çok hayatî sorunlarla karşı karşıya bulunduklarını bilmekteyiz. Müslüman olmayan cemaat vakıflarının el konulan taşınmazlarıyla ilgili son dönemlerde gerçekleştirilen iyileştirmeler din özgürlüğü yönünde olumlu adımlar gibi görünse de çok yetersizdir. Konunun, tüm haksız el koymaları ortadan kaldıracak biçimde ve geriye dönük olarak uğranılan mağduriyetleri giderecek tarzda çözülmesi şarttır.

LBA’nın yanlış yorumundan ve uygulanmasından kaynaklanan bâzı noktalar, Türkiye’nin din özgürlüğü konusundaki yanlış yaklaşımının sâdece Müslüman olmayan vatandaşlarla sınırlı olmadığını göstermesi bakımından önemlidir. Bunlardan ilki, Fener Rum Patrikliği’nin “ekümenik sıfatının tanınmaması” ile ilgilidir. Yerleşik iddiânın aksine, LBA’nda bu konuyla ilgili hiçbir düzenleme yoktur. Dolayısıyla, tamâmen Ortodoks Kilisesi’nin bir iç konusu olan Fener Rum Patrikliği’nin “ekümenik olduğunun kabûlü veyâ reddi” devletin yetkisinde olan bir husus değildir. Bu açıdan mânâsız gibi görünen bu sorun, patrik olacak kişinin ve Kilise Meclisi üyelerinin Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olmaları zorunluluğunun ileri sürülmesiyle anlam kazanmaktadır. Çok alt seviyede bir idârî işlemle oluşturulmuş bu zorunluluğun “Anayasa üstü” LBA karşısında hiçbir geçerliliğinin olmadığı açıktır. Buna 1971’den beri kapalı olan Heybeliada Ruhban Okulu’nun durumu da eklenmelidir. Din özgürlüğünün en önemli bileşenlerinden olan eğitim hakkının da ihlâli anlamına gelen bu konu, hem LBA’nın hem de çağdaş insan hakları hukukunun (özellikle de AİHS’nin) gereklerine göre çözülmeli ve okul derhal açılmalıdır. Din özgürlüğünün bir gereği olan bu husus sâdece Heybeliada için ve sâdece Rum Ortodoks cemaati için değil, diğer tüm Müslüman

olmayan vatandaşların din eğitimi ile ilgili olarak da geçerlidir.

Tabiî, din özgürlüğünün bu boyutları ile ilgili olarak yaşanan sorunlar sâdece Müslüman olmayanlar için geçerli değildir. Türkiye’nin Müslüman vatandaşlarının kendi aralarındaki farklılıkları, Alevîliğin özgün yerini, örneğin, cemevlerinin ibâdethâne statüsünü görmeyen, görmek istemeyen, kendi uygun gördüğü İslâm yorumunu Diyânet üzerinden tüm topluma “zorunlu” olarak zerketmeye devam etmekte olan Kemalizm bakiyesi otoriterliğin kurumsal yapılarına da son vermek gerekmektedir. Bunun iki gereğinden biri din ve inanç topluluklarına tüzel kişilik tanıma yolunun açılması ise diğeri de din eğitiminde devlet tekelinin kaldırılmasıdır. Bu yönde, tekke ve zaviyeleri kapatan, tevhid-i tedrisat öngören “devrim kânunları” engel olarak görülebilir ve doğrusu bunları içermeyen yeni bir anayasa yapılmasıdır. Bu olmadığına göre, din veya inanç özgürlüğü sorunu LBA ile AİHS esas alınarak aşılabilir. Ama tüm bunlar için de din özgürlüğünü ilkesel düzeyde ciddîye alan çok köklü bir zihniyet dönüşümü gerektiği de açıktır. 

Türkiye'nin Milliyetçilik Problemi

Türkiye'nin siyasi tartışma gündeminde epeydir ilk sıralara yerleşmiş bir konu olan milliyetçilik, uzun bir süre daha bu yerini koruyacak gibi görünüyor. 

Bununla birlikte, milliyetçilik tartışmalarına bakıldığında, bazı noktaların yeterince vurgulanmamasından kaynaklanan bir karmaşanın varlığı göze çarpıyor. Özellikle güncel siyasi kaygıların da etkide bulunduğunu hissedebildiğimiz bir biçimde, siyasi seçkinler ve yakın çevreleri milliyetçiliği doğrudan karşılarına almak istemiyorlar.

Belki de, gerçekten samimi olarak inandıklarından "kendi milliyetçilikleri"ni "öteki milliyetçilikler"den farklılaştırmak istiyorlar; kendilerininki "pozitif", ötekilerininki "negatif" oluyor, mesela. Yahut, tırnak içinde sosyal demokratların yapmak istedikleri gibi, milliyetçiliğe karşı ulusalcılık terimine müracaat ediliyor.

Bu milliyetçilik nüanslarına bir de tartışılan konunun sosyolojik, kültürel, ekonomik, politik, yerel ve küresel boyutlarının kesiştiği karmaşık bağlantı noktaları eklenince, iş iyiden iyiye içinden çıkılmaz bir hâl alıyor.

Bütün bunların üstüne, Hrant Dink suikastinin yankıları, bu yankılar arasında yeniden gündeme gelen ve esasen milliyetçiliğin tartışıldığı her bağlamda gündeme gelmesi de gereken ırkçılık, derin devlet ve komplo teorileri de eklenince, manzara iyiden iyiye bur toz duman hâlini alıyor.

Dolayısıyla bu kısa yazı, Türkiye'nin güncel tartışma gündeminde yerini almış olan milliyetçilik problemi ile ilgili bazı noktaları, mümkün olduğunca sistemli bir açıklık içinde değerlendirmeyi amaçlamaktadır.

Milliyetçiliğin tanımı

Önce milliyetçiliğin tanımı ile başlayabiliriz sanıyorum. Milliyetçilik konusunda, toplumsal ve siyâsî teorinin pek çok teriminde olduğu gibi, tam bir tanım belki yapılamaz ama, en azından milliyetçiliğin olmazsa olmazları ortaya konabilir. Şöyle ki (1):

Milliyetçilik bir ideolojidir. Bu ideoloji, (a) devlet ile milletin birliğini sağlamayı ve muhafaza etmeyi hedefler ve (b) bireylere belli bir milletin ve -dolayısıyla o millet ile ayrılmaz bir birlik oluşturmuş bulunan- devletin mensupları olarak belirli bir dünyâ görüşü getirir ve bu çerçevede de ödevler yükler, onları bu ödevlerin gereğini yerine getirmeye çağırır.

Devlet ile milletin birliğinin sağlanması ve muhafaza edilmesi, üç türlü olabilir. (a) Devlet ile milletin birliği uzunca sayılabilecek bir zaman dilimi içine yayılarak, adeta kendiliğinden gerçekleşebilir. (b) Millet oluşmuştur ama henüz kendi devletine sahip değildir. Bu durumda milliyetçilik, bir milletin kendi devletini kurma hedefine yönelen projesini ifade etmektedir. (c) Üçüncü durumda ise, devlet vardır ama bu devletin kendisini dayandırabileceği bir milleti yoktur.

Türkiye Cumhuriyeti'nin durumu "üçüncü"ye örnektir. Türkiye Cumhuriyeti'ni kuranlar, aslında Osmanlı'dan tevarüs edilen bir devlete sahip askeri ve sivil bürokratik seçkinlerdi. Cumhuriyet'in kurucuları, yeni devletin bir "milli devlet" olmasını hedefliyorlardı ve bu anlamda milliyetçiydiler. Lakin, Osmanlı'dan tevarüs edilen devletin milli olabilmesi için, bir "millet"in oluşturulması gerekiyordu.

Bu durumda, devletin insan unsurunun bir milleti oluşturabilmesi için, millet kavramında içkin (mündemiç) olan birlik unsurlarının sağlanması şarttı. Neydi bir milleti meydana getiren birlik unsurları? Cumhuriyet'in kurucusunun diliyle söyleyelim: "siyasi varlıkta birlik, dil birliği, ırk ve menşe (köken) birliği, tarihi karabet (yakınlık) ve ahlaki karabet."(2)

Türk milliyeçiliği

Toplumda açıkça varolan farklılıklar karşısında, sözü edilen bu birlik unsurlarının gerçekleştirilmesi nasıl mümkün olabilecekti? Bütün milliyetçilikler gibi Türk milliyetçiliğinin ana problemi budur ve bu problemin çözümsüzlüğü milliyetçiliği ve tabii Türk milliyetçiliğini de problem haline getirmektedir.

Türk milliyetçiliği, Cumhuriyet'in kuruluşuna giden yolda, önce Lozan'la, sonra nüfus mübadelesi ile, daha sonra da iskân, göçmenlik, azınlıklar, yer adları, anadil/resmi dil gibi alanlarda izlediği politikalarla ve devlet tarafından yaygınlaştırılan "milliyetçi ideoloji" ile bu "birlik unsurları"nı gerçekleştirme yolunda epeyce çaba göstermişti; hâlâ da göstermektedir.

Burada, Türkiye'nin milliyetçilik probleminin ana damarını oluşturan soru şudur: Bu çabalar, acaba, günümüz dünyasında "medeni (civic, yani yurttaşlıkla ilgili-hukuki) milliyetçilik" ile "etnik milliyetçilik" ayrımı çerçevesinde nerede yer almaktadır?

(a) Atatürk'ün açıkça "Türkiye Cumhuriyeti'ni kuran Türkiye halkına Türk milleti denir" (buna "Ne mutlu Türküm diyene!" sözünü de ekleyebilirsiniz!) anlamındaki sözlerine ve Cumhuriyet anayasalarının hepsinin Türklük kavramını hukukileştirmiş olmasına bakarak, Türkiye'deki resmi milliyetçilik anlayışının "medeni milliyetçiliğe" yakınlaştığını söylemek mümkündür. Nitekim bugün de, "pozitif milliyetçilik" terimine müracaat edenler Türk milliyetçiliğinin bu özelliğe sâhip olduğunu kabul etmekte ve bunu öne çıkarmak istemektedirler, herhalde. Herhalde diyorum çünkü bu konuda bir açıklık yoktur ama, en azından pozitif milliyetçilik teriminin literatürdeki kullanımında bu anlam öne çıkmaktadır.

(b) Buna karşılık, yukarıdaki teşhis pek yerinde görünmemektedir. Türk milliyetçiliğinin resmi düzeyde ve demokratik siyasi hayat içinde siyasi partiler ve siyasi ideoloji taşıyıcısı olan ve bir bölümünün yakın geçmişte ve hatta bugün de paramiliter niteliklere sahip olduğunu bildiğimiz örgütlenmeler içinde kabul gören biçimlerinde, "ırk ve menşe birliği" altında düşünülen "etnik Türk milliyetçiliği" tipinde olduğunu gösteren çok örnek bulunmaktadır.

Bunlardan birkaçını hemen sıralayalım:

(i) İnsanın hukuki anlamda kişiliğini oluşturan en temel öğeler arasında ilk sırada gelen kişinin "adı" ile ilgili olarak, örneğin 1934 tarihli "Soyadı Nizamnamesi"ne göre "soyadları Türk dilinden alınır" (md.5); "Yabancı ırk ve millet isimleri soyadı olarak kullanılamaz" (md.7). Dil, etnik mensubiyetin en temel göstergesidir ve bu maddeler açıkça Türkiye insanının isimlerinin "etnik Türk" olma özelliğine göre belirlenmesi yönünde bir düzenleme getirmişlerdir.

(ii) İkinci örnek yine dil meselesiyle ilgilidir. Çağdaş, demokratik, çoğulcu bir dünya görüşüne sahip olsun olmasın, basitçe akl-ı selim sahibi herkes devletlerin dili değil, resmi dili olduğunu, buna karşılık insanların da anadillerinin bulunduğunu kabul edecektir. Oysa Türkiye'de durum böyle değildir: 12 Eylül 1980 askeri diktatörlük dönemi ile başlayıp 1982 Anayasası ile birlikte devam eden zihniyetin getirdiği ve kendinden önceki dönemlerle karşılaştırılamayacak kadar katı bir etnik vurgu içeren zihniyet uyarınca, bugün Türk hukuk düzeninde devletin "resmi dil"inden insanların da "ana dillerinden" bahsetmek imkansızdır. Anayasa'nın 3., 42. maddeleri, "Yabancı Dil Eğitim ve Öğretimi ile Türk Vatandaşlarının Farklı Dil ve Lehçelerinin Öğrenilmesi Hakkında Kanun" hükümleri ve nihâyet bu normlara dayanan Yargıtay Hukuk Genel Kurulu'nun "anadilde eğitim"i savunmanın hukuka aykırı olduğunu tescil eden içtihadı karşısında, bugünkü Türk hukukunda insanların anadilleri bulunmamaktadır.

(iii) Yine dil ile ilgili olarak, "Kürtçe'nin yasaklanması" olarak bilinen kanunun 1983-1991 yılları arasında yürürlükte kaldığı; Anayasanın "kanunen yasaklanmış dillerde" düşünce açıklaması yapılmasını yasaklayan hükümlerinin 2001'e kadar varlıklarını koruduğu; hâlen yürürlükte olan 1949 tarihli İl İdaresi Kanuna göre "Türkçe olmayan ve iltibasa meydan veren köy adları, alakadar Vilayet Daimi Encümeninin mütalaası alındıktan sonra, en kısa zamanda Dahiliye Vekaletince değiştirilir" (md. 2/D) türündeki düzenlemeler verilebilir.

(iv) Bunlara ek olarak, eski ve yeni "İskân Kanunu" düzenlemelerinde ve "Türk Vatandaşlığı Kanunu"nda "Türk soyu" terimine hukukî bir anlam verilmektedir.

(v) Son olarak, Hrant Dink suikastinin ardından alevlenmiş gibi görünen "kaldırılsın mı, değiştirilsin mi/değiştirilsin ama nasıl" türünden anlamsız tartışmalara konu edilen 301. maddedeki etnik içerikli "Türklük" kavramını da bu listeye ekleyebiliriz.(3)

Türk milliyetçiliğinin etnik özellikleri ağır basan bir milliyetçilik tipi olduğunu gösteren hukuki düzenlemelerle uygulamaların yanında, Türk milletini meydana getiren birlik unsurları arasında "din" unsurunun da önemli bir yer tuttuğu görülmektedir. Atatürk'ün millet kavramını tanımlarken ve buradan hareketle Türk milletinin oluşumunda etkili olan faktörleri belirlerken açıkça "dışlamak" istediği "İslâm dini"(4), Türk millî devletinin oluşumunda önemli bir târihî faktör olmuştur.

Bir kere, daha millî mücadele döneminde, millî sözcüğünün Osmanlı'daki dinî içeriğinin "müdafaa-i hukuk" hareketi üzerindeki etkisini bilmekteyiz. Sonra ve belki daha da çarpıcı olarak, Türkiye halkını meydana getiren muhtelif "etnik unsurlar" arasında birliği sağlayacak olan etkenin "İslamiyet" olduğunu, hem Atatürk'ün Birinci Meclis dönemindeki konuşmalarında ve hem de 1921 Anayasası üzerindeki Meclis görüşmelerinde dile getirilen görüşlerde görmekteyiz.

Dahası, pratikte, Lozan'da din esasına göre yapılan azınlık tanımı, aynı esasa dayanan "Ahali Mübadelesi," Türk soyundan olmalarına rağmen Türkiye'ye göçmen olarak gelmeleri "Hıristiyan" oldukları için kabûl edilmeyen Gagavuzlara karşı Türk soyundan olmadıkları hâlde Türkiye'ye "Türk soyundanmış gibi" göçmen olarak kabûl edilen Boşnaklarla Pomaklar'ın sundukları örnekler(5); ortalama zihniyet kalıbında Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olsa da gayri Müslim azınlıkları "yabancı" sayan, böylece "yerli yabancı" veyâ "yabancı vatandaş" gibi kavramsal/hukukî hilkât garîbelerinin varlığı, İslâmiyetin de Türk milliyetçiliğinde önemli bir belirleyici olduğunu göstermektedir.

Türk milliyetçiliğinin çelişkileri

Özetlersek, Türk milliyetçiliği, devlet-millet birliğini, etnik Türklük ile İslâmiyet'in bir tür sentezine dayandırmaktadır. Bu da Türk milliyetçiliğini, özellikle günümüz dünyâsı açısından, hem kendi iç çelişkilerinin yoğunluğu bakımından ve hem de günümüz dünyâsının gelişim doğrultuları temelinde, çözülmesi gereken bir problem hâline getirmektedir. Türk milliyetçiliğinin iç çelişkileri öncelikle şu noktalarda özetlenebilir:

(a) Milliyetçiliğin hedeflediği devlet-millet birliğine dayanan bir siyâsî kuruluş, Türkiye Cumhuriyeti'nin Avrupa Birliği hedefiyle uyuşmamaktadır. Bir kere, milliyetçiliğin devlet anlayışı, devletin egemenliğini gerektirir ki egemenlik, ülke dışında ve içinde son sözü söyleme yetkisinin devlette olması anlamına gelir. Oysa Avrupa Birliği üyeliği gerçekleşince bu egemenlik de ortadan kalkmış olacaktır. "Buna daha zaman var" denebilirse de, devletin egemenlik öğesinin daha şimdiden ortadan kalkma yoluna girdiği görülebilir.

Burada bir karşı tez, "egemenliğin AB içinde ortadan kalkmasına Türkiye Cumhuriyeti kendi egemen iradesiyle karar vermiştir, dolayısıyla egemenlik yine de muhafaza edilmiştir" türünden bir "milli teselli" kâbilinden ileri sürülebilir. Buna karşılık, Avrupa Birliği'nin bir "uluslararası" birlik olmayıp, "uluslarüstü" birlik niteliğinde olması, Birlik üyelerinin millî devlet olma niteliklerinin ortadan kalkmasını gerektiren bir siyâsî berâberlik içine girdikleri gerçeği karşısında, Türk milliyetçiliğinin gerçekten bir çelişki içinde olduğu kolayca ortaya çıkmaktadır.

(b) Türk milliyetçiliğinin ikinci önemli çelişkisi, millî birlik kavramının anadil ve İslamiyet'in rolü örnekleri üzerinden ortaya koymaya çalıştığım "tek kültürlülük" gerektiren hedefi ile toplumdaki çokkültürlülüğün siyasi ve hukuki olarak kabul edilmeksizin demokratik olunamayacağı gerçeği arasında yaşanmaktadır. Milliyetçilik tek bir "Türk-İslâm kültürü" kabul etmektedir; devletin kaynağı, hukukî kurumları, pratikleri ve yönetim zihniyeti bu kabûle göre biçimlenmiş ve yerleşmiştir (6).

Kültürel farklılıkların siyâsî ifâdesine imkân veren bir hukukî-siyâsî kurumlaşma, bu yerleşik düzenin meşruluk temellerini tümüyle değiştireceğinden, milliyetçilik devam edecekse, reddedilmelidir ama, pratikte reddedilememektedir.

Milliyetçilik problemi: Irkçılık ve etnik ayrımcılık

Türk milliyetçiliğinin bu iç çelişkileri, artık herhâlde anlaşılmıştır ki, milliyetçiliğin doğasından kaynaklanmaktadır ve milliyetçilik bir siyâsî ideoloji olarak varolduğu sürece bu çelişkiler de varlıklarını sürdüreceklerdir. "Olsun, başka ideolojiler nasıl varsa, milliyetçilik de olsun, demokrasi yok mu?" denebilir, elbette.

Ancak, milliyetçiliğin iç çelişkilerinin asıl bağlamı, milliyetçiliğin kendisinin bir problem hâline gelmiş olmasıdır. Neden? Milliyetçilik, eğer, tanımlandığı üzere, devlet-millet birliğini hedefleyen bir siyasi ideoloji ise ve bu ideoloji gereği devlet egemen bir varlık, egemenliğin kaynağı da millî birlik ise, bu takdirde, devletin egemenliğini, hem mutlak, sınırsız ve son sözü söyleme yetkisine sâhip olma anlamında ortadan kaldıracak ve hem de bu egemenliğin kaynağını oluşturan millî "bir"liği yokedecek olan oluşumlar karşısında devlet, egemen milli varlığını korumak için hukuk dışına çıkarak hareket etme yoluna girebilecektir ve girmektedir de.

Nitekim, milliyetçi ideolojinin bu yazının başında belirttiğim "göreve çağrısı" uyarınca, milli devletin varlığını ve çıkarlarını korumak için, Türkiye'de en vahim örneklerine tanık olduğumuz olayları yaşamaktayız. Bundan daha da önemli olan ise, bu olaylarla birlikte, Türk milliyetçiliğinin "etnik", yâni "ırk ve menşe birliğini" vurgulayan, bu yüzden de ırkçılığa yakınlaşan popüler, çoğucası lümpen destekçileriyle öne çıkmasıdır. II. Dünyâ Savaşı'nın sonundan itibâren, derece derece ilerleyen gelişmeler sonucunda bugün artık dünya üzerinde en büyük suçlardan biri olarak kabul edilen ve düşünce özgürlüğü kapsamında değerlendirilmesi mümkün olmayan etnik ayrımcılık (ve bu anlamda ırkçılık), Türkiye'nin siyasi tartışma gündemine, niceliksel olmasa bile, devlet içinde yerleşmiş gruplaşmalar ve onların "sokaktaki" uzantıları üzerinden, güçlü bir damga vurmuş bulunmaktadır.

İşte bu damganın mevcudiyeti Türkiye'nin milliyetçilik problemidir ve problemin çözümü, Türkiye'nin çokkültürlü demokratik bir Avrupa devleti olma yolundaki reform sürecini canlandırmasıyla mümkündür. Yoksa, "artık milliyetçi sözcüğü neredeyse hakaret anlamında kullanılıyor!" ya da "millî menfaâtlerimizi de mi savunamayacağız!" türü yakınmalarla popülerliğini sürdürmeye yönelmiş milliyetçiliğe açık veyâ örtülü destek veren bir çekingenlikle değil.

Bitirirken hatırlatayım. Devlet tarihi bir olgudur. Kent-devleti ve imparatorluklar gibi, millî devletler de tarihi olgulardır. Dolayısıyla, milli devletler de değişecektir; nitekim değişmektedir de. Birleşmiş Milletler gibi "milletlerarası" (international, yani aslında 'milli devletlerarası') örgütler ile birlikte varolmaya başlayan "milletlerötesi" (transnational, yani 'milli devletler ötesi') veya "milletlerüstü" (supranational, yani 'milli devletler üstü') oluşumlarla birlikte devlet niteliği taşımayan öznelerin de milletlerarası ilişkilerde ortaya çıkması, bu değişimin en önemli habercileridir.

Bu arkaplan temelinde, küreselleşme tartışmaları bağlamında son günlerde gündeme gelen "pozitif milliyetçilik" kavramı Batı dünyasındaki anlamıyla, yani yurtseverlik ile kozmopolitliğin nasıl sentezlenebileceği anlamında kullanılıyor (7) ve böylece Türkiye halkının dünya halklarıyla, evrensel özgürlük ve adalet değerinin evrensel yurttaşlık anlayışıyla bütünleştirilmesine işaret eden bir yeni bağlamı işâret ediyorsa, elbette ırkçılıkla hemahenk olan karşıtı "negatif milliyetçiliğe" tercih edilecektir.

Ancak asıl sorun, milli devlet sonrası ve milli devlet ötesi yeni iktidar örgütlenmelerinin en az milli devletler kadar baskıcı olup olmayacakları sorunudur ve çözüm, milliyetçiliğin bilinçli siyasi tasfiyesini içeren kozmopolit bir dünyâ demokrasisi için mücâdele edecek toplumsal-siyâsî hareketlerin gücüne bağlıdır.

Levent Köker

Notlar:
(1) Buradaki temel kavramsal çerçeve, Ernest Gellner'ın Uluslar ve Ulusçuluk, adlı eserine (çev. B.E.Behar ve G.G.Özdoğan, İstanbul: İnsan Yayınları, 1992) dayanmaktadır.
(2)A. Afetinan, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatürk'ün El Yazıları, Ankara, TTK, 1969, s. 22.
(3)Bu ve başka düzenlemeler ve uygulamalarla ilgili eleştirel bir değerlendirme için bkz. Ahmet İnsel, "Türklük ve Türk Soylu Yabancılar," Radikal2, 01.01.2006. Ayrıca bkz. Levent Köker, "301. Madde Neden Kaldırılmalıdır?", Birikim, Sayı 214, Şubat 2007 (baskıda).
(4)Bkz. Afetinan, Medeni Bilgiler, s. 20-21.
(5)Bkz. Kemal Gözler, "Devletin Bir Unsuru Olarak 'Millet' Kavramı", Türkiye Günlüğü, Sayı 64, Kış 2001, s.108-123.(www.anayasa.gen.tr/millet.htm ; 07.02.2007).
(6)Bu yerleşikliğin en görünür hâle geldiği sorun "azınlıklar sorunu"dur. Bkz. Etyen Mahcupyan, Türkiye'de Gayrımüslim Cemaatlerin Sorunları ve Vatandaş Olamama Durumu Üzerine, (Haziran 2004, TESEV, http://www.tesev.org.tr/etkinlik/demokratiklesme_cemaatler.php, 07.02.2007).
(7)Pozitif milliyetçilik teriminin anlamına işâret eden bir yazıya göre kavram, bireylerin kendi demokratik siyâsî irâdelerini oluşturmalarında, kendi millî devlet içi siyâsî süreçlerinde gündeme gelen yurttaş katılımcılığının uluslararası alana aktarılmasıyla ilgilidir. "Bugün artık, yurttaşlar arasında kendi demokrasilerinin adâlet ve [dışlanmış olanları] dâhil etme mes'elelerinde öncülük etmeleri gerektiği yolunda artan bir istek vardır." (John Ralston Saul, The Collapse of Globalism and the Reinvention of the World, New York: The Overlook Press, 2005, "Pozitif Milliyetçilik" başlıklı 27. bölümden aktaran YaleGlobal Online, http://yaleglobal.yale.edu/about/globalism.jsp, 07.02.2007.) Bu da, aslında, millî devlet bağlamında ortaya çıkan "yurtseverlik" ile "kozmopolit olanı" birleştirme çabası olarak anlam kazanmaktadır: bkz. Pauline Kleingeld, "Kantian Patriotism," Philosophy and Public Affairs, Vol. 29, No. 4 (Güz, 2000), s. 313-341.